ÓÓÃÓÓË ÍÓÒÃÈÉÍ ҮҮÑÝË ÁҮÐÄÝË

¯çýñãýëýí òºãºëäºð Îðõîí ò¿øýý ã¿í, Õàòàí òóóë, Öýýë, Øàð óñ, ×óëóóò, Àð Өâºð íàðèéí, Нàðàí õºõèé, Õàâöãàéò, Хººâºð, Шàð òàëûí ¿ðæèë øèìò ñàâ íóòàã ºíº ýðòíýýñ ºíººäðèéã õ¿ðòýë îëîí çóóíû í¿¿ðèéã ¿çýæ ýíý íóòãèéí ãàçàð øîðîîí äýýð àìüäàð÷ èðñýí ºâºã äýýäñèéí ìààíü ¿å óäàì õýäýí àðâàíòàà ñîëèãäîí àìüäðàëûí äàâàëãàà äîëãèîíä íóòàã íóãàà îðõèí í¿¿õ íü í¿¿æ, ººð íóòàã óñíààñ èðæ, íóòàãøèõ íü íóòàãøèæ, ¿ð õ¿¿õýä à÷ ãó÷ íàð íü ýíä òºðæ ºñººä ìèíèé óíàñàí ãàçàð, óãààñàí óñ ãýæ áàéãàëü äýëõèé óóë óñààðàà áàõàðõñààð èðñýí ò¿¿õòýé.

Òºðñºí íóòàã ãýäýã ºíººãèéí áèäíèé áàõàðõàë òºäèéã¿é ºâºã äýýäñèéí ìààíü ÷ áàõàðõàë áàéñàí íü ìýäýýæ. Îðõîíòóóëûí Бàÿíöîãò, Шàð õàä, Цîîõîð ìîðüò, Хîíãîð-Оâîî, Аëàã, Оíãîí, Өëçèéò, Лîîãîí, Тºìºðò, Бîð îâîîíä áàéãàà º÷íººí îëîí áóëø, õèðгиñ¿¿ðò ìºíõ íîéðñîæ áàéãàà áààòàð ýð÷¿¿ä ÷ óóë óñàà õàðèéí äàéñíààñ õàìãààëàí òóëàëäàæ àëòàí àìèà àëäñàí áàéæ òààðíà. Îðõîíòóóë ñóìûíõàà óã ãàðâàë, óäàì ñóäàð ¿¿õ ò¿¿õ íü ºíãºðñºí çóóíä Мîíãîë Уëñûí èõ øàâèéí îòãóóäûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòàæ áàéæýý. Ò¿¿õ÷ ýðäýìòýí Á.Öýäýâèéí ñóäàëãààãààð Мîíãîë Уëñûí èõ øàâèéí îòãóóä 13441 ºðõòýé, 86631 õ¿í àìòàé 2 ñàÿ 49 ìÿíãàí ìàëòàé áàéæýý. Èõ øàâèéí îòîã ãýäýã íü 1641 îíä ºíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûã Ìîíãîëûí øàðûí øàøíû òýðã¿¿í àíхäóãààð áîãä Æàâзàíäàìáà õóòàãòûí ä¿ðä òîäðóóëæ áîãä ýçíèé øèðýýíä  çàëàõàä èõэñ äýýäýñ àëáàòûã òàñëàí  ºíäºð ãýãýýíä øàâü áîëãîæ ºðãºñºí öàãààñ áîãäûí øàâü îòãóóä ¿¿ññýí ò¿¿õòýé. Îòãóóäûí çîõèîí áàéãóóëàëò íü îòîã á¿ð 3 áàãòàé áàã á¿ð 50 ºðõòýé õýä õýäýí îòîã íèéëýýä èõ îòîã áîëäîã áàéæýý. Áàãèéí çàõèðàã÷ áóþó ø¿¿ëýí÷, îòãèéí äàðãà Çàéñàí, èõ øàâèéí çàõèðãàà íü á¿ãäèéí äàðãàòàé áàéæýý. Èõ øàâèéí îòãóóä íýãýíò òóñãàéëàí îíîîñîí íóòàãã¿é, á¿õ àéìàã õîøóóäûí íóòãààð òàðõàæ áàéñàí. 8-ð áîãäûã õ¿ðòýë áîãä áîëîí áóñàä ñ¿ì õèéäèéí öàöàë ìàíäàëûí òàðèàã òàðèõààñ ãàäíà ìàíæ öàé õóðàë íîìûí á¿õèé ë õýðýãñýë àëáàí òàòâàðûã çàëãóóëæ òºðèéí àëáàíààñ ÷ºëººòýé çààñàí íóòàãã¿é äóðòàé ãàçðàà íóòàãëàäàã  ýðõ äàðõòàé áàéñàí ó÷ðààñ “Øàâüä íóòàãã¿é, çýýðä áэë÷ýýðã¿é” ãýñýí ç¿éð ¿ã ÷ ãàðñàí áîëîëòîé. Èõ øàâèéí ºðõ á¿ð æèëä íýã ñàâ áóäàà òàðüæ, íàìàð óðãàöàà õóðààæ îòîãò òóñàëäàã áàéñàí òºäèéã¿é ¿å ¿å ¿õýð òýðýãòýé áàäàð÷èíãóóä àéë ºðõººð ÿâæ ñ¿¿, òîñ, ¿ñýëñýí àðâàé, çýðãèéã öóãëóóëæ àâäàã áàéæýý. ̺í öàãààí ñàðûí øèíèéí 14-íèé åðººë õóðäàã ëàì íàðûí õîîë óíäûã  öºìèéã äààäàã áàéæýý. Îëíîî ºðãºãäñºí àíõäóãààð îí áóþó 1911 îíû  12-ð ñàðä  VIII Бîãäûã õààí øèðýýíä çàëàõ õ¿ðòýë èõ øàâèéí îòãóóä íü õóтàãò õóâèëãààä, ëàì àëáàí òóøààëòíû íýðýýð íýðëýãäýæ áàéæýý. ªíãºðñºí çóóíы  (XIX) øóâòðàãà, ýíý çóóíû (XX) ýõýí ¿åèéí Мîíãîë óëñûí òóõàé “×èíãèñèéí àëòàí óðãèéí ò¿¿õ” õýìýýí øàøäиðò  ºã¿¿ëñýí íü Õàëõ ìîíãîë ìàíæèéí íî¸ðõîëä îðñíû äàðàà Èõ øàâü, Ò¿øýýò õàí, Öýöýíõàí, Çàñàãòõàí, Ñàéííî¸í õàí ãýñýí äºðâºí àéìàã, ãóðâàí èõ îòîã, еðэí ãóðâàí çàñàã õîøóó, äºðâºäèéí õî¸ð àéìãèéí äîëîîí çàñàã õîøóóòàé áàéæýý. 1924 îíä õóðàëäñàí Уëñûí àíõäóãààð èõ õóðëûí øèéäâýðýýð их шавийн àéìãóóäûã  òóõàéí íóòãèéí óóë ãàçðûí íýðýýð íýðëýõ áîëñîí áàéíà. 1925 îíû 2-ð ñàðûí 20-íû ºäºð èõ øàâèéí àíõäóãààð èõ õóðàë áîëæ, Мîíãîë óëñûí á¿õ àéìãóóäààñ á¿ðäñýí Äýëãýð-Èõ óóëûí àéìãèéí ÿàì Óëààíáààòàð õîòîä òºâëºð÷ àéìãèéí ÿàìíû äàðãà  íü ×àãäàð ãýäýã õ¿í ñîíãîãäæýý. VIII áîãäûã õààí øèðýýíä çàëàõ õ¿ðòýë îòãóóä íü Ýðäýíý øàíçàâûí ÿàìàíä øóóä õàðúÿàëàãääàã áàéâ.

Ìîíãîë óëñûí Зàñãèéí ãàçàð Æàâçàíäàìáà õóòàãòûí øàâü íàðûã ç¿ã çîõèñîîð íü õóâààí тîâ÷ëîõ “Дºðâºí çàõèðãàà”  Áàðóóí, óìàðä, ç¿¿í ºìíºä ãýæ áàéãóóëæ á¿ãäèéí äàðãûã òîìèëæýý.

Á¿ãäèéí äàðãà íü Õîøóó íî¸íû ýðõòýé áàéâ. ªíººãèéí Îðõîíòóóë ñóì 1600-1923 îíä Бîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí Т¿øýýò õàí àéìãèéí “Àõàé” áýýñèéí õîøóóíû “Öóåíãèéí” îòîã áàéæýý. Öóåíãèéí îòãèéã õîéт îòîãò õàðúÿàëóóëæ Çàãäàë, Ǻºõèé, Áэë÷èð, Шèéð, Áýëýíäàëàé, Öýýë, Øàð-Уñ, Цàãààí òîõîéä áàéñàí îòãóóäûã íýãòãýæ Áàéö Èâýýëò óóëûí îòîã ãýæ íýðëýæýý. Õîéä îòãийí á¿ãäèéí äàðãà íü Äîðæïàëàì õýìýýã÷ óëààí õàëçòàé ãýðòýé, óëààí ÷óëóóí  æèíñòýé áàéñàí áàéíà.

Èõ øàâèéí îòãóóä íü íýãýíò òóñãàéëàí îíîîñîí íóòàã ¿ã¿é á¿õ àéìàã õîøóóäûí íóòãààð òàðõàæ àéìãèéí òºâººñºº мянга ãàðóé êì-èéí õîë îðøèæ, àðä îëîíä àñàð èõ ÷èðýãäýë çîâëîíã ó÷ðóóëæ áàéñàí ãîìäîë ñàíàëûã õàðãàëçàí 1925 îíû ýöñýýð õóðàëäñàí Уëñûí 2-ð èõ õóðëûí øèéäâýðýýð Äýëãýð Èõ óóëûí àéìãèéã òàòàí áóóëãàæ îòãóóäûã óðüä íü íóòàãëàæ áàéñàí òýð àéìàã õîøóóäàä íü õàðúÿàëóóëàõ áîëñíîîð õîéт îòîã áóþó Áàéö Èâýýëò óóëûí îòîã íü Áîãä õàí àéìãèéí Áóëãàí øèðýý óóëûí Ýðäýíý äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû 5 ñóì áîëæ õàðúÿàëàãäæýý. Òóõàéëáàë Áàéö-Èâýýëò, ªëçèéò, Õîíãîð цàãààí îâîî, Ìàíãèí-Öýýë, Áàÿíöîãò ñóì áîëîé. Áàéö-Èâýýëò ñóìûí äàðãààð Îéäîâ, ªëçèéò ñóìûí äàðãààð Öýâýýí, Õîíãîð öàãààí îâîî ñóìûí äàðãààð Õàéäàâ, Ìàíãèíа-Öýýë ñóìûí äàðãààð Äàìäèí íàð ñîíãîãäæýý. Ýðäýíý äàé÷èí âàíãèéí õîøóóã õîøóóíû äàðãà çàõèðàн òóøààõ áºãººä àëáàí òàòâàð ýðõýëñýí ò¿øìýë цýðãèéí õýëòýñ ýðõýëñýí áºãººä ø¿¿í òàñëàх ãàçðûí áàéöààõ ò¿øìýë, íÿãòëàí áîäîõ áºãººä æèíõýíý áè÷ýý÷, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, íÿðàâ áºãººä õîøóóíû ãÿíäàíãийí äàðãà, ãàë÷ çàðëàãà, õóÿã ãýñýí îðîí òîîòîéãîîð àëáà àæëàà ÿâóóëäàã байжээ.

Хошууны цэргийн хэлтэс шүүн таслах, байцаах ажил эрхэлсэн түшмэл нь хошуу сумдын цэргийн насны эрсийг бүртãэх, цэрэгт татах, түр сургууль хийлгэх, цэргийн албанд явагсдын ар гэрийг харж туслахын зэрэгцээ элдэв хэрэг зөрчил гаргагсдын хэргийг бүртгэж, зохих ял оноох, тэр тухайгаа дээд байгууллагадаа мэдээлэх үүрэгтэй байв. 1926 онд одоогийн Орхоíтуул, Орхон сумын нутгийг хамарсан Байц-Ивээлт сумын 2-р арванаас цэрэгт явсан 5 бодтой хөдөлмөрийн чадваргүй 4 ам бүлтэй Цэрэндарамын Доржийн ар гэрт Тамгын газар 3 бод олгîвол зохивч хонь ямаа 10 толгойн үнэтэй тэнцэх 20 төгрөгний тэтгэмж олгож байжээ. 1929 оны 9-р сарын 2-нд хошууны шүүн таслах газар байгуулж, шүүх цаазын бичгийг тайлбарлан сурталчлахын зэрэгцээ сумдын хэмжээнд мөрийтэй тоглоом, хулгай, бусдыг доромжилсон, жанчсан, хар тамхи татсан, хадгалсан, пиу тэмдэггүй худалдаа хийсэн, алдуул ашигласан, өр шир тохиролцон төлөөгүй, тариа будаанд мал оруулсан нилээд хэргийг илрүүлж шийтгэж байжээ. Шүүн таслах газрын ардын төлөөлөгчөөр Байц-Ивээлт сумын Т.Насан-Очир, Мангина-Цээл сумын Дамдин, Хонгорцагаан-Овоо сумын Цэвээн нар сонгогдон ажиллаж байжээ.

Ахай Бээсийн хошууã Түшээт хан түүний хошуудыг эзэн Чингисийн алтан ургийн 15-р үеийн ач Батмөнх Даян хааны отгон хүү Гэрсэнз жайлаар хунтайжийн гутгаар хөвгүүн Оноху Үйзэн ноёны үр ач Автай сайн хан Түшээт хан Гомбодорж нарын ноёд тайж нар үе уламжлан залгамжлан захирч байжээ. Богд гэгээн Галдан Бошигттой хийсэн дайнд эрэлхэг гавьяа байгуулсан Түшээт хан аймгийн Дөтгөөр зэрэг тайж Цэрэндоржийг тэргүүн тайж болгож Галдан Бошигтод дарагдсан харъяат бүх албатыг нийлүүлж, Түшээт хан аймгийн Ахай бээсийн /гүн/ хошууг үүсгэн байгуулж захируулан умард замын баруун гарын этгээдиéн захын хошуу гэсэн тамгатай болгîжээ. Ахай засгийн хошууны анхны захирагч тэргүүн тайж Цэрэндорж 1700 онд нас барж түүнээс хойш түүний үр хүүхэд, ач нар нь тасралтгүй угсаа залгамжлан тус хошууг захирсаар олноо өргөгдсºний 19 он буюу 1919 он хүрчээ. Ахай засгийн хошууны нутаг Сант, Бүрэн, Байц гэсэн 3 сумаас бүрдэж байжээ. Сант сум гэдэг нь одоогийн Булган аймгийн Сэлэнгэбүрэн сум, Бүрэн сум гэдэг нь одоогийн Баруунбүрэн сум бүхэлдээ, Байц сум гэдэг нь одоогийн Орхон, Орхонтуулын нутаг багтаж байжээ. /УТА- Фонд -46/

Шавь отог гэж бичиж байтал сэтгэлд доорх дөрвөн мөрт буусныг сийрүүлмээр санагдав.

Талх тариа таван хошуу малтай

Төрсөн нутаг буурал Орхонтуул Богдын шавь байсан

Төмс ногоо, алим жимс нь алагласан

Тэмээн жингийн замтай буурал Орхонтуул Цуенгийн отог байсан

Манай өнөөдрийн эрх чөлөө тусгаар тогтнолын үүдийг нээсэн 1921 оны ардын хувьсгалын дараах орон нутгийн засаг захиргааны шинэ зохиîн байгуулалтаар үзýñãýлэнт сүрлэг уулсын дунд орших “Дагнай” уулын ар хормой, Шар усны голын адагт түмэн бээрээс уянга хаялан мяралзсан түшээ гүн Орхон, Хатантуул, арвин Бургалтай, Шаварт Шар-Ус хэмээх хотол даяар алдартай гурван голын уулзварт БНМАУ-ын Бага Хурлын 1931.02.07-ны өдрийн 05-р тогтоолоор Монголд 13 аймаг байгуулагдсанû нэг нь Òариалангèéн аймаг “Сэлэнгэ” байгуулагдахад тус аймгийн анхны шинэ цагийн 17 сумын нэг болж 600 гаруй өрх, 2860 хүн ам, 38256 толгой малтай Орхонтуул сум таван ханатай гэрт сумын захиргаагаа байгуулжээ. Сумын анхны даргаар манж төвд номтой уйгаржин бичиг сайн мэддэг цэцэн цэлмэг яриа хөөрөөтэй өндөр шаардлагатай Äаваагèéн Лхам томилогджээ. Тус сум төвлөх газраа товлож чадахгүй олон газар сонгож байсан боловч эцсийн нийцэлд хүрч чадаагүй тул Лхам дарга нутаг усаа сайн мэддэг уугуул ахмадуудтай зөвшилцсөний эцэст сумын төвийг одоогийн Шар усны 1-р баг “Рашаант” тосгоны төвд орших “Дугуй хүр”-ийн дэнжийн элсэн товгорт төвлөр¿¿лсүгэй гэж захирамæилсíаар Орхонтуул сум хэмээх нэгэн өнөр бүлийн өргөө цагаан гэрийн өрхийг татаж үүдийг нээснээс хойш эдүгээ 80 жилиин алтан намрыг үзэж, уриí хавартай золгосон шинэ үеийн түүх оршвой.

Орхонтуул сумын гарвал үүсэл нь 1691-1910 онд халхын Түшээт хан аймгийн “Ахай” бээсийн хошуу, 1911-1924 онд Богд хаант Монгол улсын Түшээт хан аймгийн Ахай гүний хошуу, 1925-1931 онд БНМАУ-ын Боãд хан уулын аймгийн Булган ширээ уулын хошуу Байц-Ивээлт сум, 1931-1938 онд Сэлэнгэ аймгийн, 1938-1941 онд Булган аймгийн Орхонтуул сум, 1956-1959 онд Төв аймгийн Орхонтуул сум, 1960 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл Сэлэнгэ аймгийн Орхонтуул сум болсон байна. Тус сум түүхэн хөгжлийн олон зууны турш засаг захиргааны харьяалал өөрчлөгдөж байсан ч сумын хүн ам газар нутаг, мал хөрөнгөөрөө хуваагдаж байсангүй бүтэн сумаарàà халуун ам бүлээрээ дээрх олон хошуу аймгуудад шилжин очиж, шилжин ирж байсан нь энэхүү түүхэн баримтаар нотлогдох ажгуу. /УТА-Фонд-47/

ÍÓÒÀÃ ÓÑÍÛ ÎÍÖËÎÃ, ÁÀÉÃÀËÈÉÍ ÁÀЯËÀÃ

Орхонтуул сумын нутаг Монгол орны хангай хээрийн бүсэд далайн төвшнөөс дээш 900-2260 метрт оршдог. Газар нутгийн 10% нь тариаланд тохиромжтой цайвар хүрэн хөрстэй, 12% хадлангийн талбай болно. 1962 оноос улсын хадлангийн нөөцийн газар, улсын мал тууврын зам, нарийн ноост орхон хонины нөөц бэлчээрийг Засгийн газрын тогтоолоор тогтоож байжээ. Нутгийн 47% бэлчээр, 28% гол горхи, нуур цөөрөм, намаг, булаг шанд, уулархаг хад, 0.3% ой мод эзэлдэг. Шинэс, нарс, улиас, хус зэрэг навчит мод, голын дагуу бургас хайлаас зэрэг ховор мод ургадаг. Үзэсгэлэнт сайхан тэнүүн тал хөндий Цээл, Шар ус, Шаварт, Шар тохой, Цагаан тохой, Мандал тойлбо болон Орхон, Туул 2 том гол сумын нутаг дундуур 40-100км урсаж Рашаантад нийлж Орхонтуулын үзэсгэлэнт билчир үүссэн. Энэ 2 голд тул, зэвэг, цурхай, алгана зэрэг загас элбэгтэй. Орхонтуулын билчирээс доош Цант толгой, Бүрдэн толгойн хар усанд тул загас цугладаг. Сумын нутаг газрын гүний цэвэр усны нөөцтэй түүхэндээ алдарт 32 булагтай гэж нэрлэдэг. Тухайлбал: Ноён, Чавганц, Ар Өвөр нарийн, Наранхөхий, Жаргалант, Замын, Тооройн Ар өвөр булаг, Бяцхан ус, Бөөн чулуут, Сайрын Баруун Зүүн Яргайт, Хужирт, Хөндлөн, Шар толгой, Гөлтөгнүүр, Хоньч, Хавцгайт, Хөөвөр, Турлиахт, Чулуут, Сэвсүүл, Өвөөлд, Ханан, Оргоног, Нүхэн, Өлзийт, Ширээ, Далт, Бүрдэн толгой, Хийдийн амны Хуурай шанд, Тэрэгтийн Шанд, Халтар ишиг зэрэг рашаан болсон булаг шандын хурын усаар тэжээгддэг нь цөлжилт хуурайшилт болон хүний буруу үйлдлээс хамаарч ширгэж байна. Газрын гүний ундрагатай цөөн булаг үлджээ. Цээлийн цагаан нуурын шаврыг шавар эмчилгээнд хэрэглэж иржээ. Орхонтуул сумын нутагт Их Бага Шархад, их бага Мангина, Цоохор морьт, Турлиахт, Баянцогт, Бор-Овоо, Төмөрт, Хонгор-Овоо,  Лоогон, Ярдаг, Онгон, Цагаан гозгор, Улаан гозгор, Мандал, Ширээ, Алаг уул зэрэг далайн төвшинөөс дээр 1100-2260м-т өргөгдсөн уултай. Их бага Шархад, Цоохор морьтын нурууг орон нутгийн хамгаалалтанд авч бугын аж ахуйн отог байгуулж, буга хамгаалах ажил зохион байгуулж байсан. Зах зээлийн эхний жилүүдэд Шар хад, Цоохор морьт, Их Бага Мангина, Мандалд байнга байршдаг буга үгүй болж, харин бор гөрөөс, чоно, үнэг хярс, мануул, дорго, тарвага цөөн тоотой байна. Сумын ИТХ чононоос бусад ан амьтдыг агнахыг хугацаатай хориглосон шийдвэрийг гаргажээ. Хур, сойр, ятуу, хөтүү, хун, галуу, нугас, тогоруу, тоодог, бүргэд, ёл, ууль, шар шувуу, харцага, сар зэрэг шувуутай цөөн тооны шонхор нүүдэллэн ирээд явдаг байна. Үзэсгэлэнтэй дээрх уул нуруунд мойл, гүзээлзгэнэ, улаалзгана, өрөл, долоогоно, аньс, хад, тошлой, нохойн хошуу зэрэг олон төрлийн жимс, зэрлэг сонгино, халиар, жууцай, мангир, мөөг зэрэг хүнсний амттай ногоо, арц, ганга зэрэг ариун үнэртэн элбэг ургадгийн дээр цагаан уул, чихэр өвс, зээргэнэ, таван салаа, царван, сөд зэрэг эмийн ургамал элбэг ургадаг. Тус сумын нутагт үзэсгэлэнт газар олон байдаг. Мандал уулын ард Улаан гацаа хэмээх км үргэлжлэх битүү шугуйн аманд дан долоогоно моносны төгөл байдаг. Орхонтуулын билчирийн туж, бургас, Шар усны адгийн өндөр дэрсэнд заарт харх /ондатр/ үрждэг юм. Бүрдний хар ус, Хоньчийн нуруу, Ишиг толгой, Илжигний агуй, Өрхийн ам, Буган хөшөө, Хүн чулуу, Арцат толгой, Сонгинот уул, Моностойн даваа зэрэг болно Бүрдэн толгойн хар усны эргийн элгэн хаданд баатар бээлийн тулалдаанд явах замдаа үдэлсний гэрч болох морины туурайн мөр, нохойн мөр, хүний монгол гутлын мөр гишгэсэн хавтгай хад 1960-аад оны сүүлч хүртэл байсан хожим алга болсон гэх билээ. Èøãýíòèéí àãóéãààñ XVII-XVIII çóóíû ¿åèéí áààòðûí õºº õóÿã îëäñîí íü ýä¿ãýý àéìãèéí òºâ ìóçåéä õàäгаëàãäàæ áóé áîëíî. Òóñ ñóìûí íóòàãò Öóó òàéæ, Áè÷èãò ýð¿¿ çýðýã ò¿¿õ äîìîã õàäгаëñàí îëîí ãàçàð áий. Орхонтуулын домог түүхээс манай зохиолч, сэтгүүлч МСХ-ын гишүүн Ж.Батмөнх агсан “Орхонтуулын домог түүхэн таталбар” номонд дэлгэрэнгүй бичсэнийг дурьдая!

Сансрын зураг авалтаар тус сумын төвөөс урагш Ширээ уул хүртэл зурвас газар ихээхэн нүүрсний нөөц байгааг илрүүлсэн байна. Мөн Онгон уул орчимд хар тугалганы бага хэмжээний нөөцтэйг тогтоожээ. Өнгөт толгойн өнгөлгөөний чулуу, Баянцогт уулын барилгын гоёл чимэглэлийн чулууны их нөөц тогтоогдсон. Мөн Цагаан гозгор, Хөх үзүүрт, Өлзийт нуга, Тойлбод алтны хязгаарлагдмал нөөц тогтоогдож одоо олборлолт хийж байна.

Орхонтуул сум ой модгүй учир сумын шинэ, хуучин төвийн орчны бургасыг түлшинд хэт хэрэглэснээс бургасгүй болсон тул нөхөн сэргээхээр төсөл хэрэгжүүлж, байгаль орчноо хамгаалах хөтөлбөр гарган ажиллаж байгаа нь сайшаалтай.

Орон нутаг хүний сэтгэлд яаж дүрслэгдэн буусныг АБТ-ний ажилтан, ахмад багш Дагвын Нанжид ингэж зүйрлэжээ.

... Үеийн үед бидний сэтгэлд хоногшсон

                .... Үзэсгэлэнт сайхан бумбын орон Орхонтуул.

Орхонтуул – Усаар цалгих мөрний нэр

Орхонтуул – Улсдаа дуурсах сумын алдар

Орхонтуул – Алтаар шаргалтах тариан талбай

 Орхонтуул – Амиараа хайрлах хөрстэй газраа.. гэжээ